کد مطلب:37725 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:22

گنجینه پرسمان » اهل بيت

در آثار دكتر شريعتي خواندم كه در زمان پيامبر چند نفر معروف به دهاه اربعه (معاويه، عمرو عاص، مغيره و زياد بن ابيه) بودند كه پيامبر(ص) جز آن ها نبود. آيا اين مطلب صحت دارد؟ در كتاب انقلاب عاشورا آقاي مهاجراني خواندم كه آن چهار نفر از زيركان عرب نبوده و معاويه از آن ها به عنوان زيركان عرب ياد كرده است؟

جواب پرسش مذكور بيان مطالب زير را مي طلبد:

الف) اين كه معاويه، عمروعاص، مغيره و زياد بن ابيه از زيركان و هوشمندان عرب بودند، قابل انكار نيست، زيرا اكثر مورّخان و شخصيت نگاران از آنان به عنوان هوشمندان و دانايان عرب ياده كرده اند. البته هوشمندان عرب منحصر به اين چهار نفر نبودند. در عرب افراد ديگري بودند كه زيرك و هوشمند بودند، ولي شهرت نداشتند. بر اين اساس اگر مقصود آقاي مهاجراني مبني بر اين كه اين چهار نفر از هوشمندان عرب نبودند و اين از سياست معاويه بود كه از ان ها به عنوان چهار نفر هوشمند ياد كند، اين نگرش قابل قبول نيست و حق با دكتر شريعتي است، كه اين چهار نفر را از دانايان عرب دانسته است.

ب) بي ترديد همة اين چهار نفر از زيركان و هوشياران زمان حيات پيامبر(ص) نبودند؛ زيرا برخي از آنها در زمان پيامبر(ص) از نظر سني در حدي نبودند كه به عنوان زيركان و هوشمندان عرب مشهور شوند. زياد بن ابيه در سال اوّل هجري متولد شد و مغيره بن شعبه بيست سال قبل از هجرت به دنيا آمد. بنابر مبناي برخي از مورخان معاويه 18 سال قبل از هجرت به دنيا آمد. اين سه نفر با وضعيت سني كه داشتند، نمي توانستند از هوشمندان عرب در زمان پيامبر باشند. البته عمر و عاص از نظر سني در شرايطي قرار داشت كه بتواند به عنوان هوشمند در زمان حيات پيامبر مطرح باشد. بر اين اساس ديدگاه آقاي شريعتي مبني بر اين كه همة اين چهار نفر از هوشمندان زمان پيامبر(ص) باشند، قابل قبول نيست، زيرا هوشمندي كه شهرت جهاني پيدا كند، نياز به تجربه و قرار گرفتن در مسند قدرت و حضور فعال در صحنه هاي سياسي و اجتماعي دارد، و حال آنكه اين چهار نفر در زمان پيامبر(ص) عملاً بر مسند قدرت و سياست قرار نداشتند و فعاليت هاي سياسي و اجتماعي آنان كم رنگ بود و بعد از رحلت پيامبر(ص) به مسئوليت گماشته شدند و بعد از رحلت پيامبر به عنوان هوشمندان عرب شهرت يافتند.

ج) گرچه داهي به معناي زيركي و هوشمندي است، ولي براي زيركي و هوشمندي دو معنا ارائه شده است: گاهي زيرك به كسي گفته مي شود كه براي رسيدن به قدرت و حفظ حكومت يا براي رسيدن به هر نوع منافعي، از اهرم خُدعه و نيرنگ بهره مي گيرد و در زندگي فردي نيز از راهكار هاي غير مشروع استفاده مي كند. اين زيركي به آن معنايي است كه معاويه، عمروعاص، مغيره و زياد بن ابيه از آن بهره مي گرفتند. معاويه براي رسيدن به قدرت و حفظ حكومت از همة سازكارها و ترفندهاي غير مشروع بهره گرفت. عمروعاص نيز در بهره گيري از راهكارهاي غير مشروع شهرت داشت. او در جنگ صفين دستور داد كه سربازان معاويه قرآن ها را بر نيزه ها كنند. مغيره بن شعبه نيز در حفظ حكومت معاويه نقش بنيادي داشت. زياد بن ابيه نيز هم در زمان حكومت علي(ع) به عنوان حاكم حضرت و هم در زمان معاويه از خدعه و نيرنگ استفاده مي كرد. زيركي بدين معنا در آموزه هاي ديني نكوهش شده است. معاويه، عمروعاص، مغيره و زياد بن ابيه بدين معني از هوشمندان عرب به حساب مي آمدند. متأسفانه در فضاي جامعة آن روز اين نوع هوشمندي ارزش محسوب مي شد. بر اين اساس اين چهار نفر و طرفداران آن ها سعي مي كردند از آن ها به عنوان هوشمندان عرب ياد شود. گاهي مقصود از هوشمندي آن است كه يك انسان به شرايط زمان آگاه بوده و رشد سياسي داشته باشد و در رسيدن به حكومت از اهرم هاي غير مشروع بهره نگيرد. زيركي و هوشمندي بدين معنا در آموزه هاي ديني بدان سفارش شده و از آن به عنوان كياست ياد شده است. طبيعي است بين دو معنا ارائه شده از زيركي، تفاوت عمده وجود دارد. به سبب همين تفاوت معنا در عصر امام علي(ع) برخي تصور مي كردند كه معاويه از علي(ع) سياست مدارتر است. در برابر چنين نگرشي علي(ع) فرمود: والله ما معاوية بأدهي منّي و لكنّه يغدر و يفجر و لولا كراهيّة الغدرِ لكنتُ مِن اَدهي النّاس؛ سوگند به خداوند! معاويه از من سياستمدار تر نيست، اما او نيرنگ مي زند و مرتكب انواع گناه مي شود. اگر نيرنگ ناپسند نبود، من سياستمدارترين مردم بودم.

د) اگر هوشمندي به معناي اوّل (نيرنگ) مقصود باشد، ساحت مقدس پيامبر(ص) از آن دور بوده و اين صفت با مقام عصمت و رسالت همسويي ندارد. شايد مقصود دكتر شريعتي كه پيامبر را از دهات عرب به شمار نياورده، زيركي به معناي اوّل باشد، كه در اين صورت حق با دكتر شريعتي است. اگر مقصود از هوشمندي به معناي دوم (آگاهي) باشد؛ بي تردي پيامبر اسلام(ص) از هوشمندترين انسان ها بود. پيامبر اسلام هوشمند بود و به پرورش عقل مردم پرداخت و جامعه اي مبتني بر هوشياري و خِرد ورزي بنا نمود، چنان كه امام علي(ع) بدان اشاره نموده و جنگ هاي صدر اسلام نيز نشان داده است. هوشمندي به معناي دوم اين است كه علي(ع) در تشكيل و حفظ حكومت از آن بهره گرفت و بهره گيري از سياست مشروع بود كه يكي از مشكلات سياسي حضرت به حساب مي آمد. اگر مقصود دكتر شريعتي از هوشمندي به معناي دوم باشد، نگرش او قابل قبول نيست؛ زيرا پيامبر از هوشمند ترين انسان ها بود و اصولاً قياس پيامبر با چهار نفر مذكور (معاويه، عمر و عاص، مغيره و زياد بن ابيه) قابل قبول نيست.